ពេជ សាន គឺជាអ្នកស្ម័គ្រចិត្តកម្ពុជានៃមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា នៅខេត្តស្វាយរៀង។ តាមរយៈការងារស្ម័គ្រចិត្តនៃគម្រោងការលើកកម្ពស់សិទ្ធិ និងធ្វើឲ្យប្រសើរឡើងនូវស្ថានភាពសុខភាពរបស់អ្នករស់រានមានជីវិតពីរបបខ្មែរក្រហម ពេជ សាន បានទៅសួរសុខទុក្ខអ៊ំ ទិត្យ ផា ដែលរស់នៅក្បែរៗផ្ទះរបស់ខ្លួន និងស្តាប់រឿងរ៉ាវរបស់អ៊ំ ទិត្យ ផា គឺជាអ្នករស់រានមានជីវិតពីរបបខ្មែរក្រហមដែលបានរៀបរាប់ដូចខាងក្រោម៖
ខ្ញុំឈ្មោះ ទិត្យ ផា កើតនៅថ្ងៃទី០៩ ខែកញ្ញា ឆ្នាំ១៩៥២ នៅភូមិពោធិ៍តារស់ ឃុំបាសាក់ ស្រុកស្វាយជ្រំខេត្តស្វាយរៀង។ សព្វថ្ងៃ ខ្ញុំមានអាយុ៦៩ឆ្នាំ និងរស់នៅម្នាក់ឯង។ ឪពុករបស់ខ្ញុំឈ្មោះ ទិត្យ សរ មានអាយុ៦៣ឆ្នាំ និងម្តាយឈ្មោះ ទេព យ៉ា មានអាយុ៥២ឆ្នាំ នៅអំឡុងរបបខ្មែរក្រហម។ ឪពុកម្តាយរបស់ខ្ញុំប្រកបរបរធ្វើស្រែ។ ខ្ញុំមានបងប្អូនស្រីចំនួន៦នាក់ គឺទី១) ឈ្មោះ ទិត្យ សាលី, ទី២) ឈ្មោះ ទិត្យ ផា, ទី៣) ឈ្មោះ ទិត្យ សុផល, ទី៤) ឈ្មោះ ទិត្យ ផាន់, ទី៥) ឈ្មោះ ទិត្យ ផន និង ទី៦) ឈ្មោះ ទិត្យ ភន។ នៅក្នុងចំណោមបងប្អូន៦នាក់ មានបងប្អូន៣នាក់បានស្លាប់។
រឿងរ៉ាវដែលខ្ញុំចាំមិនភ្លេច គឺនៅពេលដែលខ្មែរក្រហមចាត់តាំងឲ្យខ្ញុំធ្វើការលំបាក ទាំងខ្ញុំមានកូនខ្ចី។ ខ្មែរក្រហមបង្ខំខ្ញុំឲ្យធ្វើការទាំងយប់ទាំងថ្ងៃ និងគ្មានពេលសម្រាកឡើយ។ ចំណែករបបអាហារខ្ញុំមិនដែលហូបឆ្អែតឡើយ។ ខ្មែរក្រហមបំបែកខ្ញុំជាមួយ ប្តី និងកូន។។ ប្តីរបស់ខ្ញុំត្រូវបានខ្មែរក្រហមបញ្ជូនឲ្យធ្វើការនៅភូមិតាស្អាង ឃុំកំពង់ចម្លង ស្រុកស្វាយជ្រំ ក្រោយមកក៏ផ្លាស់ឲ្យគាត់ទៅនៅទួលថ្មស។ នៅពេលនោះ ខ្មែរក្រហមបែងចែកឲ្យអ្នកដែលមានកូនខ្ចីនៅសមរភូមិក្រោយ ចំណែកអ្នកគ្មានកូនគឺត្រូវទៅសមរភូមិមុខ។ ខ្មែរក្រហមចាត់តាំងឲ្យប្តីរបស់ខ្ញុំធ្វើស្រែ និងមើលថែទាំស្រូវ។ ប្តីរបស់ខ្ញុំត្រូវហែលឆ្លងទន្លេធំទៅមកដើម្បីមើលថែទាំស្រូវ។ ប្តីរបស់ខ្ញុំបានលង់ទឹកស្លាប់នៅពេលរដូវទឹកឡើង និងមានទឹកហូរខ្លាំង។ ខ្ញុំនៅចាំថា នៅវេលាម៉ោង៥រសៀលពេលខ្ញុំសម្រាក និងអង្គុយនៅចុងតុទិសខាងលិចបម្រុងនឹងហូបអាហារដែលចុងភៅដួសដាក់តម្រៀបលើតុដែលរៀបចំជាជួរវែងៗ ស្រាប់តែមានយាយម្នាក់មកពីភូមិតាស្អាងដែលអង្គុយនៅចុងតុខាងកើត និយាយប្រាប់អ្នកនៅក្បែរគាត់ថា តារ៉ាត់ លង់ទឹកស្លាប់ហើយ។ ពេលឮដូច្នេះ ខ្ញុំបានស្ទុះទៅសួរបញ្ជាក់គាត់ថា «នរណាស្លាប់មីង! មីងនោះមិនមើលមុខខ្ញុំទេ គឺគាត់ងាកមុខចេញ ដូច្នេះខ្ញុំសួរគាត់ម្តងទៀតថា អ្នកណាលង់ទឹកមីង! ទើបគាត់បញ្ជាក់ម្តងទៀតថា តារ៉ាត់»។ ពេលនោះខ្ញុំរៀបដាក់បាយចូលមាត់ទៅហើយ ប៉ុន្តែនៅពេលឮឈ្មោះប្តីខ្ញុំទម្លាក់ស្លាបព្រាបាយចុះវិញ ព្រោះខ្ញុំរន្ធត់ចិត្តខ្លាំងណាស់។ ខ្ញុំរស់នៅជាស្រ្តីមេម៉ាយចាប់តាំងពីពេលនោះមក។
ខ្ញុំនៅចងចាំថា នៅពេលដែលរបបខ្មែរក្រហមចូលមកដល់ភូមិពោធិ៍តារស់ ខ្ញុំមានអាយុ២១ឆ្នាំប៉ុណ្ណោះ។ នៅពេលនោះ ខ្ញុំមានកូនខ្ចីទើបអាយុ៣ខែ និងកូនច្បងមានអាយុ៣ឆ្នាំ ។ ខ្ញុំយកកូនទៅទុកឲ្យយាយៗមើលថែទាំ នៅពេលដល់ម៉ោងឈប់សម្រាកហូបអាហារ ខ្ញុំបានទៅបំបៅកូន រួចហើយទើបត្រឡប់មកហូបបាយវិញ។ នៅពេលហូបអាហារថ្ងៃត្រង់រួច ខ្ញុំត្រូវទៅបំបៅកូនម្តងទៀត ហើយដល់ម៉ោង២ទើបខ្ញុំទៅធ្វើការងារបន្ត។ ការងារដែលខ្មែរក្រហមដាក់ឲ្យគឺខ្ញុំត្រូវដេរស្លឹកត្នោតសម្រាប់ប្រក់ផ្ទះ ដោយខ្ញុំត្រូវដេរក្នុងមួយថ្ងៃឲ្យបាន៣០កណ្តប។ នៅពេលនោះខ្មែរក្រហមបែងចែកអ្នកដេរស្លឹកត្នោតជាក្រុម ដោយក្នុងមួយក្រុមមានសមាជិក១២នាក់។ ខ្មែរក្រហមចាត់តាំងខ្ញុំឲ្យដេរស្លឹកត្នោតរយៈពេលកន្លះខែ បន្ទាប់មកបានចាត់តាំងខ្ញុំឲ្យទៅធ្វើជីដាក់ស្រែវិញ។ ខ្ញុំដើររកដីដំបូក និងលាមកមនុស្សយកមកហាលឲ្យស្ងួតរួចដំឲ្យហ្មត់ដើម្បីច្រកដាក់ការ៉ុងទុក។ ក្នុងមួយថ្ងៃខ្ញុំត្រូវប្រមូលលាមកមនុស្សមកហាលស្ងួតឲ្យបាន៣គីឡូកក្រាម។ ខ្មែរក្រហមឲ្យខ្ញុំហូបបាយរួម ដោយក្នុងមួយថ្ងៃផ្តល់អាហារឲ្យ២ពេល។ ចុងភៅបានដាំបាយឆ្នាំងលេខ៨ ប៉ុន្តែមិនបានពេញទេ គឺបានតែកន្លះឆ្នាំងប៉ុណ្ណោះសម្រាប់មនុស្ស១០នាក់។ យើងត្រូវដួសចែករបបគ្នាឲ្យស្មើភាព ប្រសិនបើនរណាដួសយកលើសគេអ្នកនោះបាត់ខ្លួនមិនខាន។ ពេលធ្វើជីបានគ្រប់គ្រាន់ហើយ ខ្មែរក្រហមបានចាត់តាំងខ្ញុំឲ្យមកធ្វើស្រែ និងដកស្ទូងវិញ។ ខ្មែរក្រហមចាត់តាំងខ្ញុំឲ្យស្ទូងជាក្រុម ដោយដាក់កំណត់ឲ្យស្ទូងស្រែមួយហិចតា ១៥នាក់ យើងស្ទូងឲ្យហើយក្នុងមួយថ្ងៃ។ នៅពេលខ្ញុំស្ទូងរួចហើយ ខ្មែរក្រហមឲ្យខ្ញុំទៅដកសំណាបសម្រាប់ទុកស្ទូងនៅថ្ងៃបន្ទាប់ទៀត។ ប្រសិនបើយើងដកសំណាបមិនគ្រប់ចំនួនសម្រាប់ស្ទូងទេ នៅថ្ងៃបន្ទាប់ខ្មែរក្រហមចាត់តាំងយើងឲ្យដកសំណាបទៀត ដោយក្នុងម្នាក់ដកឲ្យបាន៥០កណ្តាប់។ នៅពេលយើងដកមិនគ្រប់ចំនួនទេ ប្រធានរោងបាយចែកអាហារឲ្យយើងតិចជាងគេ ហើយខ្មែរក្រហមយកយើងទៅកសាង ដោយចោទយើងថាដេកចាំស៊ីកម្លាំងបាយគេ និងខ្ជិលធ្វើការងារ។ មុនពេលខ្ញុំចេញទៅស្ទូង ខ្ញុំត្រូវក្រោកឡើងមុនគេដើម្បីឲ្យកូនបៅ បន្ទាប់មកខ្ញុំយកកូនទៅផ្ញើទុកជាមួយចាស់ៗមើលថែ។ នៅពេលខ្ញុំចេញទៅស្ទូង ប្រធានកងបានផ្តល់របបអាហារពន្លឺ (អាហារពេលព្រឹក) ដោយហូបជាមួយសម្លដើមចេកលាយជាមួយត្រី និងស្ករបន្តិចបន្តួចប៉ុណ្ណោះ។ ខ្ញុំហូបសម្លនេះស្ទើររាល់ថ្ងៃ។ នៅពេលហូបម្តងៗ កងឈ្លបតាមមើលយើងរហូត ដោយមិនឲ្យយើងនិយាយស្ដី ឬតមាត់ទេ ដែលនៅសម័យនោះប្រជាជននាំគ្នានិយាយថាយើងត្រូវដាំដើមគរ។ ពេលត្រឡប់មកពីស្ទូងវិញខ្ញុំរួសរាន់ទៅឲ្យកូនបៅសិនទើបមកហូបបាយ។ នៅពេលយើងឈឺថ្កាត់ម្តងៗ ខ្មែរក្រហមចោទយើងថា «ខ្ជិល» ឬប្រើពាក្យស្លោកប្រៀបធៀបថា «ដេកដួល រមួល ផ្សំគ្រេច» គឺតាមដែលខ្មែរក្រហមចោទយើង។ ជាទូទៅពេលវេលាធ្វើការងារ គឺខ្ញុំចេញទៅធ្វើការនៅម៉ោង៦ព្រឹក ប៉ុន្តែបើអ្នកស្ទូង អ្នកភ្ជួរ គឺត្រូវក្រោកទៅធ្វើការតាំងពីម៉ោង៤ទៀបភ្លឺ។ ខ្ញុំធ្វើការនៅក្នុងភូមិរយៈពេល២ឆ្នាំ ទើបខ្មែរក្រហមជម្លៀសខ្ញុំទៅភូមិភាគពាយ័ព្យ។
ខ្ញុំនិងគ្រួសារដើរពីផ្ទះនៅខេត្តស្វាយរៀងទៅអ្នកលឿង រួចជិះកប៉ាល់បន្តទៅឈប់នៅច្បារអំពៅក្នុងក្រុងភ្នំពេញ។ ខ្ញុំសម្រាកនៅច្បារអំពៅរយៈពេល១យប់ ដោយយប់នោះខ្មែរក្រហមបញ្ចាំងកុនបង្ហាញពីការតស៊ូរបស់កងទ័ពបដិវត្តន៍ខ្មែរក្រហម។ ព្រឹកឡើង ខ្មែរក្រហមបានយកកញ្ចប់បាយ ក្រមា សំពត់ មកចែកឲ្យខ្ញុំ។ ចំណែកខោអាវដែលមានពណ៌ យើងត្រូវយកទៅជ្រលក់ភក់ និងសំបកឈើដើម្បីឲ្យចេញពណ៌ខ្មៅដើម្បីស្លៀកពាក់។ បន្ទាប់មកខ្ញុំបានឡើងជិះរថភ្លើងបន្តទៅខេត្តពោធិ៍សាត់។ នៅពេលខ្ញុំចុះពីរថភ្លើងមេឃងងឹតទៅហើយ ដូច្នេះខ្មែរក្រហមឲ្យខ្ញុំឈប់ដាំបាយហូប។ នៅពេលហូបបាយរួចខ្មែរក្រហមបញ្ជាឲ្យខ្ញុំនិងគ្រួសារដើរទាំងយប់ងងឹត ដោយកុហក់ថាដើរទៅមុខបន្តិចទៀតដល់ហើយ។ ខ្ញុំដើរស្ទើរមួយយប់នៅតែមិនដល់។ នៅវេលាប្រហែលម៉ោង៣ទៀបភ្លឺ ខ្មែរក្រហមអនុញ្ញាតឲ្យយើងឈប់សម្រាកមួយរយៈពេលខ្លី រួចហើយដាស់យើងឲ្យក្រោកដើរទៅមុខទៀត។ នៅពេលនោះដោយសារកូនរបស់ខ្ញុំនៅតូចដូច្នេះខ្ញុំបានរែកវា ចំណែកម្តាយក្មេករបស់ខ្ញុំមានវ័យចំណាស់បានជួយទូលបង្វេច។ ពេលខ្លះខ្ញុំយកកូនម្នាក់ដាក់ស្ពាយពីមុខ ហើយកូនម្នាក់ទៀតខ្ញុំពរពីចំហៀង។ ខ្ញុំដើររយៈពេល២យប់ ៣ថ្ងៃ ទើបទៅដល់ទួលអន្ទេប គឺជាគោលដៅដែលខ្មែរក្រហមបានកំណត់។ ខ្ញុំទៅដល់ទួលអន្ទេបនៅពេលរសៀលម៉ោង៣ទៅហើយ ទើបខ្មែរក្រហមចែកបាយឲ្យយើងហូប។ បន្ទាប់ពីយើងហូបបាយរួច ខ្មែរក្រហមអនុញ្ញាតឲ្យយើងដេកនៅទីនោះមួយយប់។ នៅព្រឹកថ្ងៃបន្ទាប់ ខ្មែរក្រហមបានចាត់តាំងនិងបំបែកយើងឲ្យទៅធ្វើការងារនៅតាមសហករណ៍រៀងខ្លួន។ ខ្ញុំបានរស់នៅជុំជាមួយម្តាយក្មេកបានមួយរយៈ ចំណែកម្តាយបង្កើតរបស់ខ្ញុំ ខ្មែរក្រហមបំបែកឲ្យទៅរស់នៅផ្សេង។ រយៈពេលមិនបានប៉ុន្មានថ្ងៃផង ខ្មែរក្រហមបានបញ្ជូនខ្ញុំទៅនៅសម្បុកប្រវឹក ឬហៅថាសហករណ៍អាងទំលែង គឺជាសហករណ៍គំរូ ដែលមានព្រៃដុះជុំជិត និងមើលមិនឃើញពន្លឺថ្ងៃឡើយ។ នៅទីនោះមានដើមឈើធំៗដុះគ្របពីលើ និងមានវាលស្រឡះមួយកន្លែង។ ពេលខ្ញុំទៅដល់ដំបូង ខ្មែរក្រហមផ្តល់បាយឲ្យខ្ញុំហូបឆ្អែត ប៉ុន្តែរយៈពេលប្រមាណ៣ថ្ងៃក្រោយមកសូម្បីតែចានឆ្នាំងក៏ខ្មែរក្រហមដកយកពីខ្ញុំដែរ។ ខ្មែរក្រហមមិនអនុញ្ញាតឲ្យខ្ញុំទុករបស់របរប្រើប្រាស់ទាំងនោះទេ។ ខ្ញុំដេកនៅក្នុងរោងគោរួមជាមួយអ្នកជម្លៀសមកពីភូមិស្រុកភូមិផ្សេងៗ។ រោងគោមួយខ្មែរក្រហមឲ្យយើងដេក៥០គ្រួសារ។ ខ្ញុំនៅចាំថា ពេលនោះគ្មានគោទេ គឺខ្មែរក្រហមសង់រោងនោះសម្រាប់ឲ្យកងចល័តដេក។ ខ្ញុំដេកលើកន្ទេលស្លឹកត្នោត ដែលខ្ញុំក្រងនិងយកមកពីខេត្តស្វាយរៀង។ នៅពេលខ្ញុំដេកគឺមានកងឈ្លបចាំយាម។ ខ្មែរក្រហមបានយកដើមឈើធំៗដុតភ្នក់ភ្លើងដោយសារក្នុងព្រៃសម្បូរឈើ។ ខ្មែរក្រហមដុតភ្នក់បំភ្លឺព្រោះនៅទីនោះមានសត្វឆ្កែចចកច្រើន និងតែងតែលូនៅពេលយប់។ ព្រឹកឡើងខ្មែរក្រហមបែងចែកខ្ញុំទៅតាមក្រុម និងបែងចែកការងារឲ្យធ្វើ។ ពេលនោះ ក្រុមមេម៉ាយ ឬហៅកងស្រួច ខ្មែរក្រហមចាត់តាំងឲ្យកាប់ដីត្រឡប់ប្រវែង១០ម៉ែត្រសម្រាប់មនុស្សម្នាក់។ នៅពេលខ្ញុំកាប់ដី ហើយប៉ះចំដើមឈើគឺខ្ញុំត្រូវកាប់រំលំនិងគាស់គល់ឈើនោះចេញទៀត។ ពេលដល់ម៉ោងសម្រាក និងដល់ពេលត្រឡប់មកកន្លែងស្នាក់នៅវិញ ប្រធានកងឲ្យខ្ញុំលីគល់ឈើនោះយកមកទុកនៅរោងបាយរួម ទើបខ្ញុំបានហូបបាយ។ ខ្មែរក្រហមមិនឲ្យយើងទំនេរទេ។ នៅពេលខ្ញុំហូបបាយល្ងាចរួចហើយ យាយៗបានយកកូនមកឲ្យខ្ញុំបំបៅដោះ បន្ទាប់មកប្រធានកងបានចាត់តាំងឲ្យខ្ញុំជីកស្រះរហូតដល់ម៉ោង១០យប់ ទើបបានចូលដេក។ ប្រធានកងបែងចែកក្រុមការងារ ដោយក្នុងមួយក្រុមមានសមាជិក១០នាក់ ហើយក្នុងម្នាក់ត្រូវជីកឲ្យបានប្រវែង១០ម៉ែត្រ។ ប្រសិនបើក្រុមណាជីកមិនហើយតាមផែនការ ខ្មែរក្រហមនឹងស្តីបន្ទោស ហើយយើងក៏មិនហ៊ានតវ៉ាដែរ។ នៅទីនោះចុងភៅបានដាំបាយឆ្នាំងលេខ៨ឲ្យយើងហូប ប៉ុន្តែដាំតែកន្លះឆ្នាំងប៉ុណ្ណោះសម្រាប់មនុស្ស១០នាក់។ ខ្មែរក្រហមបានស្លសម្លកន្លះឆ្នាំងលេខ៨ ដែលមានតែស្លឹកដំឡូង លាយផ្លែពោតខ្ចី និងបង់ស្ករបន្តិចបន្តួចប៉ុណ្ណោះ។ សូម្បីតែស្លឹកផ្ទីរ ក៏ខ្មែរក្រហមមិនអនុញ្ញាតឲ្យយើងបេះហូបដែរ។ ឈ្លបបានតាមដានយើងជាប្រចាំ ប៉ុន្តែប្រសិនបើអ្នកណាហ៊ានបេះស៊ីនឹងបាត់ខ្លួនមិនខាន។ ពេលខ្លះ ប្រធានកងចាត់តាំងខ្ញុំឲ្យកាប់រំលាយដំបូកទំហំប៉ុនៗកូនផ្ទះ។ បន្ទាប់មកឲ្យយើងរោយគ្រាប់ពូជដំណាំ។ ខ្ញុំធ្វើការនៅទីនោះរយៈពេល៨ខែ ទើបខ្មែរក្រហមកៀរខ្ញុំទៅកន្លែងផ្សេង។ ខ្ញុំដើរតាំងពីព្រឹកទល់ល្ងាចទើបទៅដល់ទីតាំងថ្មី។ ពេលនោះសមាជិកនៅក្នុងកងដែលទៅដល់មុនខ្ញុំបានចេញទៅធ្វើការអស់ហើយ ចំណែកខ្ញុំជាប់កូនខ្ចីដើរទៅដល់ក្រោយគេ។ នៅពេលយប់នោះខ្មែរក្រហមបានទទួលដំណឹងថា កងទ័ពវៀតណាមវាយចូលមកជិតដល់ហើយ ទើបខ្មែរក្រហមរំសាយប្រជាជននៅក្នុងកងឲ្យទៅរកបងប្អូននិងក្រុមគ្រួសារវិញ។ ខ្ញុំដើររយៈពេល១៥ថ្ងៃទើបមកដល់ឧដ្តុង្គ ខេត្តកំពង់ស្ពឺ។ ខ្ញុំឈប់សម្រាក់ដាំបាយហូប និងដេកនៅតាមផ្លូវអស់ជាច្រើនថ្ងៃ។ នៅពេលមកដល់ស្រុកកំណើតនៅក្នុងភូមិពោធិ៍តារស់ ឃុំបាសាក់ ខ្ញុំនិងបងប្អូន៤នាក់នាំគ្នាកាប់រានដីដាំស្រូវ។ ក្រោយមករដ្ឋអំណាចបានចងក្រងជាក្រុមប្រវាស់ដៃ និងមានគោក្របីសម្រាប់ព្យួររាស់។ ខ្ញុំរស់នៅជាមួយកូនស្រី ប៉ុន្តែក្រោយមកកូនស្រីរបស់ខ្ញុំចាកចេញទៅរស់នៅស្រុកផ្សេងជាមួយប្តី ដូច្នេះខ្ញុំរស់នៅម្នាក់ឯងរហូតមកដល់សព្វថ្ងៃ។
អត្ថបទ និង រូបថត ៖ ពេជ សាន អ្នកស្ម័គ្រចិត្កនៃមជ្ឈមណ្ឌលឯកសារកម្ពុជា ខេត្តស្វាយរៀង
