ស វ៉ុន ភេទប្រុស កើតនៅឆ្នាំ១៩៦០ នៅឃុំបឹង ស្រុកបារាយណ៍ ខេត្តកំពង់ធំ។ បច្ចុប្បន្ន វ៉ុន រស់នៅឃុំត្រពាំងប្រិយ៍ ស្រុកអន្លង់វែង ខេត្តឧត្តរមានជ័យ។ វ៉ុន បានរៀបរាប់ពីដំណើរជីវិតរបស់ខ្លួនឆ្លងកាត់របបខ្មែរក្រហមថា៖
កាលពីកុមារភាព ខ្ញុំមិនបានរៀនសូត្រទេដោយសារតែជីវភាពគ្រួសារខ្សត់ខ្សោយ។ នៅចុងឆ្នាំ១៩៧៣ ខ្ញុំនិងអ្នកភូមិផ្សេងទៀតជាពិសេសបុរសៗ ត្រូវបានខ្មែរក្រហមកេណ្ឌឲ្យចូលធ្វើជាកងទ័ព។ មិនត្រឹមតែប៉ុណ្ណោះសូម្បីតែព្រះសង្ឃក៏ត្រូវបានខ្មែរក្រហមចាប់ផ្សឹកដើម្បីឲ្យចូលរួមក្នុងចលនាតស៊ូរបស់ខ្លួនដែរ។ នៅមុនពេលខ្ញុំក្លាយជាកងទ័ពដែលអាចចូលទៅប្រយុទ្ធនៅសមរភូមិបាន ខ្មែរក្រហមបានបញ្ជូនខ្ញុំឲ្យទៅហ្វឹកហាត់នៅឃុំផ្អាវ ស្រុកបាធាយ ខេត្តកំពង់ចាម។ ខ្ញុំបានរៀនពីយុទ្ធសាស្រ្តធ្វើសង្រ្គាមដោយផ្ទាល់ ដូចជា របៀបដោះមីន ដាក់មីន និងក្រាបលូននៅក្រោមបន្លាលួស។ លុះដល់ឆ្នាំ១៩៧៤ បន្ទាប់ពីខ្ញុំឆ្លងផុតការហ្វឹកហាត់នេះ ខ្មែរក្រហមបញ្ជូនខ្ញុំមកកាន់សមរភូមិនៅជាយក្រុងភ្នំពេញ។ យើងត្រូវចំណាយពេលមួយយប់នៅភូមិពណ្ណរាយ ឃុំចើងដើង ស្រុកបារាយណ៍ ខេត្តកំពង់ធំ ដើម្បីឈប់សម្រាក និងប្រមូលកម្លាំងជុំគ្នាជាមុនសិន ហើយនៅពេលព្រឹកបន្ទាប់ទើបយើងធ្វើដំណើរបន្ត។ ខ្មែរក្រហមបានចាត់តាំងឲ្យយើងឈរជើងនៅខាងកើតព្រែកក្ដាម រហូតដល់រដូវរស្សា។ បើទោះមានទឹកជន់លិចយ៉ាងណាក៏ដោយ ក៏កងកម្លាំងខ្មែរក្រហមនៅតែធ្វើការវាយប្រយុទ្ធដោយប្រើប្រាស់ទូក។ ខ្ញុំនិងយោធាខ្មែរក្រហមផ្សេងទៀតត្រូវបានបញ្ជូនឲ្យទៅវាយតាមបណ្តោយថ្នល់ជាតិនៅម្តុំកំពង់ហ្លួង។ នៅឆ្នាំ១៩៧៥ នៅទីក្រុងភ្នំពេញកាន់តែមានភាពចលាចលខ្លាំងដោយសារការវាយប្រយុទ្ធរវាងខ្មែរក្រហម និងកងកម្លាំងសាធារណរដ្ឋខ្មែរ។ នៅក្នុងស្ថានភាពពេលនោះយើងមិនអាចធ្វើអ្វីបានក្រៅពីលាក់ខ្លួននៅក្នុងលេណដ្ឋាននោះទេ ដោយសារតែមានការទម្លាក់គ្រាប់បែកយ៉ាងច្រើនសន្ធឹកពីសំណាក់កងកម្លាំង លន់ នល់។ យើងបាននាំគ្នានិយាយថា «បីថ្ងៃរស់ បីថ្ងៃស្លាប់» ព្រោះកងកម្លាំងខ្មែរក្រហមត្រូវឆ្លាស់វេនគ្នាបីថ្ងៃម្ដងចេញពីលេណដ្ឋាន ប្រសិនបើយើងអាចតស៊ូផុតបីថ្ងៃហើយនៅមានជីវិតនោះយើងនឹងត្រូវបានផ្លាស់ចេញដោយមិនបញ្ជូនទៅសមរភូមិទៀតទេ ប៉ុន្តែប្រសិនបើយើងនៅតស៊ូមិនផុតបីថ្ងៃ គឺគ្មានអ្វីក្រៅពីសេចក្តីស្លាប់នោះឡើយ។ ជាទូទៅរយៈពេលបីថ្ងៃនោះវាពិតជាលំបាកណាស់សម្រាប់ខ្ញុំ ក្រៅពីរត់គេចពីការទម្លាក់គ្រាប់បែក គឺខ្ញុំត្រូវលាក់ខ្លួនក្នុងរណ្ដៅលេណដ្ឋានដែលហប់ក្ដៅស្ទើរតែទ្រាំមិនបាន។ នៅក្នុងមួយរណ្ដៅយើងមានយោធាចំនួនពីរនាក់ ក្នុងម្នាក់ត្រូវមានកាំភ្លើងដេកាចំនួនពីរដើម បំពង់ទឹកមួយ និងបំពង់សម្រាប់បន្ទោរបង់មួយ។ ក្រោយពីខ្ញុំបានឆ្លងផុតបីថ្ងៃនោះរួចមក ខ្ញុំមកអង្គុយយំម្នាក់ឯងព្រោះស្រណោះខ្លួន និងនឹកដល់ឪពុកម្ដាយរបស់ខ្ញុំយ៉ាងខ្លាំង។ ខ្ញុំសម្រេចចិត្តលួចរត់ទៅផ្ទះដោយមិនបានប្រាប់ប្រធានក្រុម ប៉ុន្តែជាសំណាងរបស់ខ្ញុំដែលកាលណោះខ្មែរក្រហមមិនបានសម្លាប់ខ្ញុំដូចអ្នកឯទៀតដែលធ្លាប់លួចរត់ទៅផ្ទះវិញ ដោយខ្មែរក្រហមគ្រាន់តែហៅខ្ញុំត្រឡប់មកអង្គភាពវិញ និងដកសេចក្ដីទុកចិត្តពីខ្ញុំតែប៉ុណ្ណោះ។
នៅថ្ងៃទី១៧ ខែមេសា ឆ្នាំ១៩៧៥ ខ្មែរក្រហមទទួលបានជ័យជម្នះនៅទីក្រុងភ្នំពេញ។ ខ្មែរក្រហមបានបញ្ជូនខ្ញុំឲ្យទៅឈរជើងនៅខាងលិចស្ពានជ្រោយចង្វា ក្នុងក្រុងភ្នំពេញ ហើយក្រោយមក ខ្មែរក្រហមបានផ្លាស់ខ្ញុំមកយាមឃ្លាំងអង្ករវិញ។ ខ្ញុំបានឃើញស្ថានភាពរបស់ប្រជាជន រួមមាន ក្មេង ចាស់ ប្រុស ស្រី ត្រូវបានខ្មែរក្រហមបង្ខំឲ្យចាកចេញពីទីក្រុងរយៈពេលបីថ្ងៃ។ ទីក្រុងទាំងមូលបានប្រែក្លាយទៅជាស្ងាត់ជ្រងំដែលមើលទៅពិតជាគួរឲ្យសង្វេគ។ មួយសប្ដាហ៍ក្រោយពីខ្មែរក្រហមទទួលបានជ័យជម្នះ ខ្ញុំសង្ឃឹមថាបានវិលត្រឡប់ទៅផ្ទះជួបជុំឪពុកម្ដាយវិញ ប៉ុន្តែផ្ទុយទៅវិញខ្មែរក្រហមបែរជាបញ្ជូនខ្ញុំទៅខេត្តមណ្ឌលគិរី។ ខ្ញុំធ្វើដំណើរចេញពីភ្នំពេញទៅមណ្ឌលគិរីនៅម៉ោង៧ព្រឹក ដោយជិះកាណូតរហូតទៅដល់កោះម៉ាយើល។ ខ្ញុំរស់នៅកោះម៉ាយើលបានកន្លះខែ ខ្មែរក្រហមបានបញ្ជូនខ្ញុំទៅស្រុកពេជ្រាដា ដើម្បីធ្វើស្រែឆ្លាស់វេនគ្នា និងយាមល្បាតនៅតាមព្រំដែន។ ខ្ញុំ នៅក្នុងកងវរសេនាធំ៩២០ ដោយមាន តាឈិន និងតាសយ គឺជាអ្នកគ្រប់គ្រង។ ការធ្វើស្រែពិតជាលំបាក ដោយសារខ្មែរក្រហមបានបង្ខំឲ្យយើងធ្វើការលើសកម្លាំង ហើយថែមទាំងបង្អត់អាហារថែមទៀត ដែលជាហេតុធ្វើឲ្យកងកម្លាំងខ្លះមិនអាចទ្រាំទ្របានក៏ដួល សន្លប់។ យើងធ្វើស្រែបានរយៈពេលមួយសប្ដាហ៍ ខ្មែរក្រហមប្ដូរយើងឲ្យមកយាមល្បាតតាមព្រំដែនវិញ។ ការដើរល្បាតនេះ យើងត្រូវប្រឈមជាមួយនឹងជំងឺគ្រុនចាញ់ ឬត្រូវសត្វទាកទាមជើង ប្រសិនបើយើងមិនប្រយ័ត្ន។ ខ្ញុំបានដើរល្បាតតាមព្រំដែន និងធ្វើស្រែអស់រយៈពេលមួយឆ្នាំ។ នៅឆ្នាំ១៩៧៦ ខ្ញុំត្រូវបានប្ដូរទៅធ្វើជាអ្នកបើករថយន្តដឹកសម្ភារនៅភ្នំពេញវិញ។ ខ្ញុំគិតថាការប្ដូរមកធ្វើជាអ្នកដឹកជញ្ជូនសម្ភារបានរស់នៅស្រួល ប៉ុន្តែមិនដូចខ្ញុំគិតនោះទេ ខ្ញុំត្រូវបានខ្មែរក្រហមតាមដានជាប់ជានិច្ច។ ប្រសិនបើខ្ញុំធ្វើឲ្យរថយន្តខូច ឬ បាត់ខ្ចៅរថយន្ត ខ្ញុំនឹងត្រូវបានដាក់ទោស ឬយកទៅសម្លាប់ជាពុំខាន។
នៅអំឡុងឆ្នាំ១៩៧៧ នៅក្នុងកងវរសេនាធំ៩២០ ចាប់ផ្ដើមចលាចល ដោយសារភូមិភាគនិរតី និងភូមិភាគឧត្តរ បានចោទប្រកាន់គ្នាទៅវិញទៅមកថា «ក្បត់»។ ក្រៅពីដឹកជញ្ជូនសម្ភារ ខ្ញុំតែងតែមកបើករថយន្តជូន តាសយ ដោយសារគាត់ខ្វះអ្នកបើកបររថយន្ត។ ខ្ញុំនៅចាំបានថា ថ្ងៃមួយ តាសយ និងតាឈិន ប្រជុំប្រាប់អ្នកដែលនៅជាមួយគាត់មិនឲ្យទាក់ទង ឬនិយាយច្រើនជាមួយអ្នកមកពីខាងក្រៅ ទោះបីជាបងប្អូនឬអ្នកដែលស្គាល់គ្នាក៏ដោយ។ តាសយ បានប្រាប់ថាសូមឲ្យប្រុងប្រយ័ត្ន ព្រោះយើងមិនអាចស្មានដឹងនរណាជាជនបង្កប់ទេ។ លុះស្អែកឡើង តាសយ និងតាឈិន បានបាត់ខ្លួនដោយគ្មាននរណាបានដឹងពីមូលហេតុ។ ក្រោយមកខ្ញុំឮដំណឹងថា នឹងមានប្រធានកងពលថ្មីឈ្មោះ តាសាន ឬ តា០៦ មកជំនួសតាឈិន ចំណែក តាគីម និងតាឡឺ ត្រូវប្ដូរមកជំនួស តាសយ។ ខ្ញុំបានដឹងថា តាសយ និង តាឈិន ប្រាកដជាត្រូវចាប់ខ្លួនហើយ។ បន្ទាប់មកខ្មែរក្រហមបានដកខ្ញុំឲ្យមកគ្រប់គ្រងមនុស្សចាស់ដែលក្នុងមួយក្រុមមានសមាជិក១២នាក់។ ខ្ញុំនៅគ្រប់គ្រងចាស់ៗបានប្រហែល៦ខែ ក៏ត្រូវបានប្ដូរមកធ្វើជាអ្នករកបន្លែ ត្រីសាច់ សម្រាប់ផ្គត់ផ្គង់កុមារជាង៣០០នាក់នៅក្នុងមន្ទីកុមារដែលមាន យាយរុន គឺជាប្រធាន។ ក្នុងអំឡុងពេលដែលខ្ញុំបានរស់នៅក្នុងមន្ទីរកុមារ តាសាន បានរៀបចំឲ្យខ្ញុំរៀបការមានគ្រួសារដោយការចាប់គូក្នុងនោះមានចំនួន៥០គូ។
នៅថ្ងៃទី៧ ខែមករា ឆ្នាំ១៩៧៩ កងទ័ពវៀតណាមបានចូលមកប្រទេសកម្ពុជា ខ្ញុំ,ប្រពន្ធ និង កូនបានភៀសខ្លួនចេញពីមន្ទីរកុមារ។ យើងបានចេញដំណើរមកជាក្រុមៗ ប៉ុន្តែដោយសារនៅតាមផ្លូវមានទន្លេមិនអាចឆ្លងបាន យើងបានរស់នៅក្នុងព្រៃអស់រយៈពេលមួយឆ្នាំ។ ជីវិតប្រជាជននៅពេលនោះគឺមានការលំបាកខ្លាំងណាស់ ព្រោះយើងមិនមានអាហារសម្រាប់ហូបគ្រប់គ្រាន់ រហូតធ្វើឲ្យកូនរបស់ខ្ញុំត្រូវស្លាប់យ៉ាងវេទនា។ មកដល់ឆ្នាំ១៩៨០ ទើបមានកងកម្លាំងខ្មែក្រហម បញ្ជូនរថយន្តមកដឹកប្រជាជនទាំងអស់យកទៅរស់នៅភ្នំ១០០១ ក្នុងកងរវសេនាធំ៩៧ ដែលចំណុះឲ្យកងពល៩២០។ ជីវិតរបស់យើងមានភាពល្អប្រសើរជាងមុន។ ស្រ្តីដែលមានប្តី និងមានកូនតូច ខ្មែរក្រហមបានអនុញ្ញាតឲ្យនៅផ្ទះមើលថែកូន។ ចំណែកបុរសៗ គឺត្រូវដឹកជញ្ជូនគ្រាប់ទៅកាន់សមរភូមិមុខដោយធ្វើដំណើរចេញពីជើងភ្នំដងរែកទៅកាន់ទន្លេមេគង្គ។ ចំពោះគ្រាប់ដែលខ្ញុំដឹកជញ្ចូននៅពេលនោះមាន គ្រាប់កាំភ្លើងដៃ និងគ្រាប់កាំភ្លើងធំ។ អ្នកដឹកជញ្ជូនទាំងអស់ត្រូវធ្វើដំណើរដោយថ្មើរជើង ដែលមានសម្ពាយធំៗម្នាក់មួយសម្រាប់ដាក់គ្រាប់។ លុះក្រោយមកកងទ័ពវៀតណាមបានវាយលុកចូលមកដល់ភ្នំ១០០១ ខ្ញុំបានភៀសខ្លួនទៅរស់នៅ១០០៣ដែលស្ថិតនៅក្រោមការគ្រប់គ្រងរបស់ តាម៉ុក វិញ។ តាម៉ុក បានអនុញ្ញាតឲ្យស្រីៗបិតចម្រូងនៅសមរភូមិក្រោយ ដោយមិនឲ្យធ្វើដំណើរទៅណាឡើយ។ តាម៉ុក បានឲ្យខ្ញុំទៅយាមឃ្លាំងដាក់គ្រាប់នៅលើភ្នំដងរែក។ លុះដល់ឆ្នាំ១៩៩៣ តាម៉ុក ចាប់ផ្ដើមជម្លៀសប្រជាជនឲ្យចុះមករស់នៅអន្លង់វែង ជាបន្តបន្ទាប់ដោយសារ តាម៉ុក យល់ឃើញថាសង្រ្គាមហាក់មានភាពស្ងប់ស្ងាត់។ ប៉ុន្តែ តាម៉ុក បានត្រៀមរួចជាស្រេចដោយដាក់គ្រួសារណាដែលមានជនពិការឲ្យរស់នៅតាមជើងភ្នំដើម្បីងាយស្រួលក្នុងការរត់ភៀសខ្លួនឡើងទៅលើភ្នំ នៅពេលមានការវាយប្រយុទ្ធគ្នា។
រហូតដល់ឆ្នាំ១៩៩៨ កងកម្លាំងខ្មែរក្រហមបានធ្វើសមាហរណកម្មចុះចូលជាមួយរាជរដ្ឋាភិបាល ទើបខ្ញុំនាំគ្រួសារមករស់នៅក្នុងភូមិទួលសាលា។ ចាប់តាំងពីពេលនោះ ជីវិតគ្រួសាររបស់ខ្ញុំ និងប្រជាជនជាច្រើននាក់ផ្សេងទៀត ហាក់មានភាពប្រសើរឡើងជាងមុនដោយយើងចាប់ផ្ដើមប្រកបរបររកស៊ី ធ្វើស្រែចម្ការខ្លួនឯង។ ប្រជាជនទាំងអស់ទទួលបាននូវសិទ្ធិសេរីភាព ហើយកូនចៅរបស់ខ្ញុំមានឱកាសបានទៅសិក្សារៀនសូត្រដើម្បីបម្រើប្រទេសជាតិ។
អត្ថបទ៖ ហ៊ាន ពិសី អ្នកស្រាវជ្រាវនៃមជ្ឈមណ្ឌលសន្តិភាពអន្លង់វែង
